Draadloos
In 1895 werd de radio uitgevonden. In Nederland werd vanaf 1902 met deze nieuwe manier van communicatie geëxperimenteerd door middel van morse verbindingen tussen de wal en een schip. Als gevolg onstond in 1904 het radio-kuststation Scheveningen-haven. Het was echter niet mogelijk om draadloos geluiden, zoals een stem of muziek, te transporteren.
Hans Idzerda werd op 26 september 1885 geboren in het Friese dorpje Weidum.
Tijdens de Eerste Wereldoorlog luisterde de eigenwijze Hans met een antenne in de schoorsteen van zijn vader naar de morseberichten van een zeeslag tussen de Engelsen en de Duitsers bij Jutland. Hij werd betrapt en kreeg een maand voorwaardelijk.
Idzerda volgde later een technische opleiding aan het Duitse Rheinisches Technikum en kreeg in 1913 zijn diploma ingenieur elektrotechniek. In datzelfde jaar vertrok Hans, die zich soms Hanso maar het liefste Idz noemde, naar Den Haag, naar de Cornelis Jolstraat 58 en later naar de Van der Heimstraat 23.
Idz werd 'adviseur voor de toepassing van elektriciteit op elk gebied'.
Radiowinkel
Idzerda startte in 1918 zijn eigen bedrijfje, het Technisch Bureau Wireless. Dit veranderde nadat het bedrijf naar de Beukstraat 8-10 verhuisde in de NRI (Nederlandse Radio Industrie). Een producent van radio- en zendapparatuur. Klanten wilden echter pas een radiotoestel kopen als er iets was om naar te luisteren.
Daarom ontwikkelde Idz in samenwerking met Philips en aan de hand van een gestolen Telefunken radiolamp een nieuwe zendbuis en een ontvangbuis waarmee het mogelijk werd gesproken woord uit te zenden en te ontvangen (zie ook het tabblad Bedrijfsspionage verderop). Dit werd de Ideezet-ontvanglamp, de eerste drie letters van Hanso's achternaam vormden de naam van de buis.
Na een geslaagd experiment op de Jaarbeurs van 1919 vroeg Idz een zendmachtiging aan voor het verder ontwikkelen van zijn uitvindingen.
'Idzerda was in sommige opzichten een groot kind. Hij speelde met dat radiotoestel en hij vond het zo machtig. Hij bleef er maar mee spelen en probeerde steeds weer verbeteringen te maken. Hij was een technicus met een grote liefde voor apparaten'.
Hanso bouwde een zender die, zoals verplicht was in die dagen, een codenaam (station call) kreeg. Onder de codenaam PCGG mocht hij volgens zijn vergunning een verbinding maken tussen Den Haag en Philips Eindhoven.
Idzerda dacht echter verder en wilde meer, veel meer.
Rondspraak
Op wereldschaal was Idzerda niet de eerste, in de Verenigde Staten verzorgde Charles David Herrold (zendercode KQW) al vanaf 1909 vooraf aangekondigde radio-uitzendingen. Maar in Europa was Idzerda er vroeg bij, en met een veel sterkere zender.
Op woensdag 5 november 1919 plaatste Idzerda en advertentie in de Nieuwe Rotterdamse Courant waarin hij zijn uitzending van een dag later aankondigde.
En op donderdag was het zo ver. Idz had een rode lamp boven de deur bevestigd met daaronder een bordje met de tekst: ´Brandt dit licht, dan koppen dicht´.
Om acht uur 's avonds ging de rode lamp branden en werd de eerste plaat ingestart, het populaire 'Turf in je ransel'. Deze grenadiersmars werd bijna honderd jaar eerder, in 1829, gecomponeerd door de vaste dirigent van de Tent in het Bosch François Dunkler.
De primitieve zender en dan met name de hoogspanningsomvormer maakte echter een doordringend geluid. Met klagende buren en een tijdelijke sluiting van de zender als gevolg.
Live muziek
De draadloze telefonische uitzendingen oogsten al snel veel waardering bij een paar honderd luisteraars. Idzerda draaide tijdens Radio Soirée Musicale niet alleen plaatjes, maar haalde ook strijkjes en kamerorkestjes naar de Beukstraat. Dit was waarschijnlijk de eerste livemuziek via de radio. Het honorarium bestond uit een kartonnen bakje meikersen en een sprietig sigaartje.
Het kantoor deed ook dienst als studio. Er was in eerste instantie geen piano aanwezig en de muziek kon daarom alleen uitgevoerd worden met de kleinere muziekinstrumenten.
Het uitzendteam werd uitgebreid met de omroeper Henri Veenstra en Idzerda verzorgde met zijn zender PCGG honderden uitzendingen waarin hij reageerde op ontvangen reacties van luisteraars. De leuze was: 'Toont uw goeden wil, anders wordt de aether stil’
De inkomsten bleven echter achter bij de uitgaven en al in 1921 kwam de zender in financiële problemen.
Een Engelse fabrikant van radiotoestellen, W.W. Burnham, schoot in dat jaar te hulp. Hij regelde in het blad Wireless World van september 1921 een artikel waarin opgeroepen werd om PCGG te steunen. Dit resulteerde in voldoende fondsen, maar ook in een contract met de Engelse krant de Daily Mail.
Engeland
In Engeland was het uitzenden van muziek verboden omdat de Engelse overheid bang was voor storingen op de zenders die in gebruik waren bij het leger. De trotse bezitters van een radiotoestel moesten daarom afstemmen op een buitenlandse zender. En zo'n beetje de enige muziekzender van Europa was die uit de Beukstraat. De Dutch Concerts werden zeer populair bij de Britten.
De Daily Mail wilde meeliften op deze populariteit en deed dat door van juli 1922 tot juli 1923 Engelstalige uitzendingen via PCGG verzorgen.
Idzerda kreeg een nieuwe zendvergunning en mocht het vermogen van zijn zender opschroeven naar 1000 Watt. Genoeg om half Engeland te bestrijken.
Op 27 juli 1922 stapte de Australische contra-alt Lily Payling de klankzaal (studio) binnen. Zij verzorgde die avond de eerste op Engeland gerichte uitzending. In pubs en op pleinen in Zuidoost-Engeland werden luidsprekers opgehangen, zodat iedereen de uitzendingen van The Daily Mail kon volgen.
Idzerda merkte later op dat Payling zoveel eisen had met betrekking tot begeleiding, huisvesting en zorg, dat hij een week moest bijkomen van de uitzending.
Toen het contract met de Daily Mail in 1923 eindigde, kwam Hanso wederom in zwaar financieel weer. De samenwerking met Philips stopte omdat deze koos voor de kapitaalkrachtiger Nederlandsche Seintoestellen Fabriek te Hilversum. Vanaf juli 1923 werd dit Hanso's belangrijkste concurrent. En als klap op de vuurpijl bleef zijn buurvrouw klagen over de herrie van de zender.
Nederland
Optimisme en vindingrijkheid bleven het handelskenmerk van Idzerda en op 28 mei 1923 werd het eerste Jazz concert op de Nederlandse radio uitgezonden toen de Haagse Jazz Devils de Beukstraat bezochten.
In oktober 1923 werd de klankzaal (studio) akoestisch verbeterd. Langs de wanden kwamen dikke gordijnen te hangen van goudbruin pluchette en aan het plafond een soort van pluche baldakijn. De nieuwe ruimte was 6 bij 9 meter en bevatte meerdere microfoons.
Idzerda leidde de musici met een geestdriftige speech in waarna het optreden begon.
Het baldakijn hing echter zo laag dat op een avond de violist Alex van Os, (artiestenaam Alexander Coret) met zijn strijkstok in het gordijn verstrikt raakte, waarna het gevaarte naar beneden kwam. De muziek stopte en Hanso meldde aan de luisteraars dat er 'Een klein incident,' was en 'Het concert wordt zo hervat.'
Idzerda's hoogte- en dieptepunt kwam een jaar later met de liveconcerten vanuit het Kurhaus.
Kurhaus
Op 13 augustus 1923 was de 8 kilometer lange PTT-verbinding getest en twee weken later volgde de grote première op 1 september: een liveconcert vanuit het Kurhaus.
Koningin Wilhelmina was aanwezig en dat was misschien wel de reden dat het concert volledig mislukte. De Kurhaus directie was niet gewend aan radio uitzendingen en de microfoon die het concert moest registreren, werd verstopt in een loge achter dikke gordijnen. De microfoon bij de presentator ging in een bloemenvaas. Dat, in combinatie met de gespeelde 'simpele Indische melodie', zorgde er voor dat het optreden nauwelijks te horen was op de radio.
Een jaar later, vanaf 20 juli 1924, volgde een nieuwe poging en dat was een groot succes. Althans, op technisch gebied. Het Residentieorkest onder leiding van Georg Schnéevoigt was prima te horen.
Een deel van de hoge kosten werd gedragen door de Maatschap Zeebad Scheveningen. Het restant werd betaald door de N.V. Radio industrie van Idzerda. Hanso kwam echter 1500 gulden te kort. Hij probeerde dit geld bij zijn luisteraars los te peuteren, maar na het laatste concert op 15 september werd het onvermijdelijke duidelijk. Er waren inmiddels tientallen Europese concurrenten in de aether en er waren te weinig luisteraars voor PCGG.
De Nederlandse Radio Industrie ging in september 1924 failliet en raakte op 11 november 1924 haar zendvergunning kwijt.
De concurrentie
Duitsland startte de publieke omroep op 1 november 1922, gevolgd door de BBC op 14 november van datzelfde jaar. De Franstalige Belgen konden vanaf 24 november 1923 naar hun eigen zender luisteren.
De Hilversumse Nederlandsche Seintoestellen Fabriek (NSF) had, met steun van Philips, twee zendmasten bij Huizen gekregen. Zij nam de publieke omroeptaak over.
In Nederland startte de eerste proefuitzending vanuit Hilversum op 21 juli 1923.
Gevolgd door:
- De NCRV op 24 december 1924
- De Vara op 7 november 1925
- De Vara op 7 november 1925
- De Vara op 7 november 1925
- De KRO op 24 november 1925
Poging 2
Idz kreeg in 1926 een nieuwe zendvergunning, maar mocht alleen 's nachts experimentele uitzendingen verzorgen.
Het bloed kroop echter waar het niet gaan kan en vanaf 1930 begon Idzerda een felicitatiedienst. De PTT constateerde een jaar later dat de uitzendingen waren ontaard in een nachtelijke omroep, Idzerda radio, die ook verzoekplaatjes draaide. De zeskoppige Funny Modaja band verzorgde 's nachts de livemuziek. En dat midden in een woonwijk.
Verder startte Radio Kootwijk op dezelfde frequentie als Idzerda nachtelijke testuitzendingen. Kortom alle reden om de vergunning op 1 januari 1932 weer in te trekken. In 1935 had Hanso er genoeg van en verkocht hij al zijn radiospullen. Zijn eigen collectie ging in 1940 naar het Nederlandse Postmuseum aan de Zeestraat. Idzerda opende daarna een pension aan de Parkweg 3.
Spion?
De V2 was een door de Duitsers ontwikkelde raket die vanuit de omgeving van Den Haag naar Londen en Antwerpen werd geschoten.
De V2-raketten waren bijna 14 meter lang, wogen 13 ton en bevatten 975 kilogram springstof.
Door de grootte van de raketten en de gevoeligheid van de transportgevoelige apparatuur werden de raketten in delen aangevoerd en nabij de lanceerlocaties in elkaar gezet. Zoals op het landgoed Oosterbeek (naast Clingendael). De raketten werden onder andere vanuit het Haagse Bos gelanceerd.
De toegang tot deze omgeving was uiteraard verboden voor gewone burgers (Spergebiet). Ingenieur Idzerda had echter een pension aan de Parkweg, midden in het Spergebiet, en huisvestte daar Duitsers. Hij had daarom een pasje dat hem toegang gaf tot dat Sperrgebiet. Hanso had altijd al grote belangstelling voor technische nieuwigheden. En hij accepteerde niet snel een verbod, zie zijn zenderverleden.
Idz snuffelde daarom in de omgeving rond, op zoek naar onderdelen van een mislukte V2 lancering. Na eerst door een Duitse patrouille te zijn weggestuurd, herhaalde hij zijn pogingen en werd later weer aangehouden met enkele brokstukken in zijn bezit. Op grond hiervan werd hij op 3 november 1944 op Oosterbeek als spion gefusilleerd. Idzerda werd begraven op het voormalige Kerkhof voor Oorlogsslachtoffers aan de Schouwweg in Wassenaar. Later werd hij bijgezet in het graf van zijn vrouw op begraafplaats Nieuw Eykenduinen.
De zender
Idzerda zond uit door middel van frequentie modulatie (FM) op de middengolf.
Pas in 1933 zou de Amerikaanse ingenieur Edwin Armstrong in Amerika uitvinden dat deze manier van zenden een veel betere geluidskwaliteit geeft dan de traditionele AM methode.
De wervende tekst in Idzerda's kranten advertentie luidde: 'Met behulp van een pathefoon zal een zal een programma worden gegeven door middel van een Philips-Iduret-Generatorlamp'.
Golflengte 670 meter
Deze golflengte (nu 448 kHz) valt tussen de middengolf en de langegolf in. Een moderne radio zou Radio Soirée Musicale daarom niet kunnen ontvangen.
Het vermogen van de zender was in het begin naar hedendaagse begrippen zeer klein, slechts 10 Watt.
En later, in de Engelse tijd, een paar honderd Watt. Ter vergelijking: de zeezender Veronica zond op de middengolf uit met een vermogen van 10.000 watt en de popzender Radio 3 met 120.000 watt.
Idzerda profiteerde echter van een natuurverschijnsel.
Propagatie
Tussen zonsondergang en zonsopgang kunnen de radiogolven via reflecties tegen de ionosfeer grote afstanden overbruggen. Hierdoor is het mogelijk dat een middengolfzender 's nachts in een veel groter gebied te beluisteren is dan overdag. Het resultaat is dat 's avonds een zender uit Nederland gestoord kan worden door bijvoorbeeld een zender uit Frankrijk.
Rond 1920 was Idzerda's PCGG echter zo'n beetje de enige zender op de band en zijn zendsignaal kon daardoor honderden kilometers ver reiken. Tot diep in Engeland.
De zendantenne stond op het dak van zijn woning aan de Beukstraat. Dit was in eerste instantie een draad van 40 meter lang. Later werd de antennedraad verlengd tot aan de schoorsteen van de Haagse Hopjesfabrikant Rademaker, op de hoek van de Laan van Meerdervoort en de Fahrenheitstraat. Een afstand van ongeveer 235 meter.
Toen het contract met de Daily Mail eindigde, kwam Hanso weer in de financiële problemen. Het zendvermogen moest verkleind worden van maximaal 1000 Watt naar maximaal 500 Watt.
Hij probeerde het zendbereik en dus het aantal luisteraars te vergroten door op een langere golflengte van 1050 meter (285 kHz) te zenden. Hier had hij echter last van de Engelse zendamateurs op de 1000 meter (300 kHz).
Daarna varieerde de golflengte van 800 tot 1000 meter (375-300 kHz). In augustus ging de zomerdienstregeling in en werd het aanbod teruggebracht tot één programma per week, op donderdag nu weer op de 1.000 meter.
In 1924 raakte Hanso zijn vergunning kwijt en gooide hij er tijdelijk het bijltje bij neer.
Al een jaar later, op 7 augustus 1925, werden Idzerda's Haagse zend afstandsrecords gebroken toen in de Parkstraat een PTT-kortegolfzender van een paar honderd watt werd aangezet. Dit werd een verbinding van 11.000 kilometer tussen Den Haag en Zendstation Malabar, Indië.
Museum
Idzerda schonk zijn belangrijke verzameling op radiogebied aan het Postmuseum aan de Zeestraat. Later, in 1949, doneerden zijn nabestaanden zijn omroepzender waarmee de allereerste radio-uitzendingen de ether in gingen. Deze spulletjes gingen weer later naar het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid, een omroepmuseum in Hilversum.
Het Idzerda stimuleringsfonds
In 2008 werd het Idzerda Stimuleringsfonds opgericht. Het idee was dat talentvolle jongeren zouden kunnen worden begeleid naar een mediaopleiding in Hilversum en dat geslaagde producties ook uitgezonden zouden worden bij Omroep West. Bart Idzerda, de jongste zoon van Ir. Idzerda, was vereerd dat het fonds naar zijn vader was vernoemd. Het fonds werd echter geen succes en werd twee jaar later weer opgeheven.
Postzegel
In 1969, 1979 en 1989 werd geprobeerd om een postzegel te laten uitgeven over de eerste radio-uitzending van Idzerda. Al deze pogingen mislukten echter.
Plaquette
Op 6 november 1969 werd herdacht dat vijftig jaar eerder in de Beukstraat 8 de eerste radio-uitzending plaatsvond. Hanso's oudste zoon ir. H.H. Schotanus á Steringa Idzerda onthulde een plaquette aan de gevel van het voormalige woonhuis van zijn vader.
Inscriptie: '6 november 1919 verzorgde vanuit dit huis
H.H.S.A. Steringa Idzerda (1885-1944)
het eerste radioprogramma ter wereld.
6 november 1969'
Straat
In 1997 werd een straat naar Idzerda vernoemd, het Hanso Idzerdapad. Deze straat ligt in de buurt van het Alexine Tinnepad in Ockenburg.
100 jaar
Op 6 november 2019 bestond de Nederlandse radio 100 jaar. Deze memorabele dag werd in het Kurhaus in Scheveningen gevierd tijdens Idzerda Day.
De Gemeente Den Haag werkte hierbij samen met de Vereniging van Radio Zend Amateurs. In de grote zaal van het Kurhaus kon het publiek van alles leren over radio. En van optredens genieten van onder andere O'G3NE, Veronica dj Bart van Leeuwen, Bill Baker's Big Band, April Derby, Jon Tarifa en George Baker.
Radiozendamateurs maakten vanuit het Kurhaus verbindingen met de hele wereld onder de speciale roepnaam: PA100PCGG (PCGG was de roepnaam van Idzerda)..
Klik op de tabbladen voor details over de diefstal van een radiobuis en over de uitvinding van het hakenkruis.
Nederland was tijdens de 1e Wereldoorlog neutraal. Er vloog echter wel eens een Duits vliegtuig door dit neutrale luchtruim. Zo'n vliegtuig stortte in 1917 neer en de piloot werd geïnterneerd.
In 1918, net na de oorlog, werd onder andere de inhoud van het vliegtuig tentoongesteld tijdens een tentoonstelling over radiotelegrafie in het Moorse Paleis in de Haagse Dierentuin. Een van de tentoongestelde stukken was de geavanceerde zendontvanger van Telefunken.
Idzerda had als adviseur toegang tot deze collectie. Hij was zo nieuwsgierig naar de werking van de Telefunken zender dat hij 's nachts de radiobuis stal en mee naar huis nam. Daar ontleedde hij de lamp, analyseerde hij de werking en bracht de moderne radiolamp dezelfde nacht weer terug.
Aan de hand van zijn aantekeningen ontwierp Idz samen met Philips de eerste triode-zendlamp waarmee stemmen en muziek uitgezonden kon worden. Hanso werd de exclusieve verkoper van de Ideezet.
Hanso Idzerda kreeg van zijn vrouw een dasspeld met daarop een swastika cadeau. Dit zonnerad uit het boeddhisme staat soms symbool voor de vier windstreken. Idz droeg de swastika altijd gekanteld. Vanaf 1920 gebruikten de nazi's echter ook een gekantelde versie van de swastika
Idzerda beweerde in 1944 dat de nazi's het idee van de gekantelde swastika van hem hadden gestolen. Hij droeg immers deze versie al ver voor 1920 op zijn stropdas en hij had contact gehad met Duitse studenten die later voor de NSDAP zouden gaan werken. En de NSDAP was de partij waar Hitler de baas van werd.
Na 1920 droeg Idzerda de dasspeld niet meer.
Luister naar het interview uit 1944
